کارکردهای اجرایی


با افزایش سن در کودکان، آنها توانایی مدیریت و کنترل عملکردهای سطح بالای ذهنی را بدست می آورند. این مهارتها در سالهای ابتدایی زندگی دیده نمیشوند و خود این امر نشان دهنده آنست که رشد سیستم عصبی عامل مهمی در کسب این مهارتها محسوب میشود. پژوهشگران این مهارتها را به لوب قدامی و پیش قدامی نسبت میدهند و بیان میکنند که در اختلالات رشدی اولین و مهمترین حوزه ای که دچار آسیب میشود همین مهارتهاست.

کارکردهای اجرایی درای تقسیم بندی ها و تعاریف مختلفی است و پژوهشگران متعددی آنرا به حوزه ها و عملکرد های مختلف نسبت داده اند. برخی حافظه کاری را مفهوم اساسی در کارکردهای اجرایی میدانند و برخی مهار پاسخ و توجه مهاری را به نوان مفهوم اساسی در کارکردهای اجرایی مطرح میکنند اما چیزی که در تمامی رویکردها و روشها بصورت مشترک به آن اشاره شده است توانایی کنترل و مدیریت اعمال هدفمند است. نکته مشترک دیگری که در تمامی این رویکردها وجود دارد این است که تقریبا تمامی پژوهشگران بر نقش حیاتی لوب فرونتال و پره فرونتال در این مهارتها اذعان دارند.

حال اگر بخواهیم کارکردهای لوب فرونتال و روش بکارگیری آنها و نقص در آن را مورد مطالعه قرار دهیم میتوانیم به چند مورد کلی اشاره نماییم که در ذیل مطلب به آنها میپردازیم:

۱) عملکردهای پایه فیزیولوژیکی لوب فرونتال:

لوب فرونتال با پیوندهایی که به صورت غیر مستقیم با نواحی حرکتی مغز دارد در کنترل حرکات ارادی بصورت غیر مستقیم مداخله میکند، همچنین عملکرد مهم دیگر لوب فرونتال که با رشد سیستم عصبی کامل میشود، عملکردهای مرتبط با کنترل اسفنکتر است. لوب فرونتال در کنترل حرکات ارادی چشم نیز نقش دارد. بنابراین وظایفی که کودک را به کنترل مهارتی حرکات اندام و کنترل ارادی حرکات چشم تشویق کند، عملکردهای لوب فرونتال را هدف خود قرار داده است. همین طور در مورد آموزش کودک برای کنترل ادرار و مدفوع لوب فرونتال نقش اساسی دارد.

۲) هیجان و انگیزش :

افرادی که دچار آسیب در لوب قدامی و پیش قدامی هستند در زمینه کنترل هیجان و انگیزش دچار مشکل هستند. نمونه بارز آن کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه/ بیش فعالی هستند که عوامل محیطی میتواند سطح هیجان آنها را بسرعت بالا ببرد و کنترل توجه توسط کودک را مختل نماید. در نقطه مقابل برخی از افراد دچار آسیب در لوب فرونتال ممکن است مشکلاتی در زمینه انگیزش را تجربه نمایند که ممکن است نمودهای مختلفی مثل بی انگیزگی برای حرکت ، بی انگیزگی هیجانی و بی انگیزگی شناختی و… داشته باشد. عارضه هیجانی دیگری که ممکن است اتفاق بیفتد افسردگی است که البته این نوع از افسردگی علامتهای خاص خود را دارد و به افسردگی دروغین یا pseudo depression معروف است.

این آسیبها به علت ارتباط لوب فرونتال و ساختارهای هیجانی مغز مثل آمیگدال حاصل میشود. طبیعتا فعالیتهایی که فرد را وادار به کنترل هیجان میکنند، مثل انجام بازیهای توجهی بعد از بالا بردن سطح هیجان میتوانند به این عملکردها کمک کنند. همچنین برانگیختن و انگیزش بخشی به افرادی که دچار بی تفاوتی یا apathy در زمینه های مختلف شناختی یا حرکتی هستند میتواند عملکردهای هیجانی فرد را بهبود بخشد که البته فرآیندی زمان گیر و طولانی مدت است. همچنین افرادی که مبتلا به مشکلات هیجانی هستند ممکن است بر تاثیر رفتارشان بر دیگران توجه نداشته باشند که آگاهی بخشی به فرد در این زمینه و آموزشهای اجتماعی میتواند موثر باشد.

۳) مشکل در برخی جنبه های خاص حافظه :

مشکل در حافظه ممکن است بعلت مشکل در کنترل توجه یا بی انگیزگی بوجود بیاید. این مشکل ممکن است در هرکدام از سه مرحله تشکیل حافظه یعنی کد گذاری، ذخیره و یاد آوری اتفاق بیفتد. تخریب در حافظه زمانی به معنی عدم یاد آوری ترتیب و توالی اتفاقات، تخریب حافظه کاری و فراموشی منبع اطلاعات نیز مرتبط با لوب قدامی و پیش قدامی میباشد.

برای پرداختن به مشکلات حافظه در مرحله اول باید مشکلات انگیزشی یا توجهی مورد بررسی قرار بگیرد و سپس به مشکلات مرتبط با حافظه کاری و… پرداخت.

۴) مشکلات مرتبط با تفکر و خلاقیت :

خلاقیت کم و محدود و انعطاف ناپذیری در تفکر از نشانه های مشکل در کارکردهای اجرایی است. این افراد در مسائلی که جوابهای مشخص و راه حل های مشخص دارند موفق عمل میکنند اما در مسائلی که نیاز به تفکر واگرا دارند و چندین راه حل برای آنها وجود دارد شکست میخورند. برای مثال میتوانند اعمال اصلی ریاضی را انجام بدهند اما اگر صورت مسئله عوض شود نمیدانند از کدام یک از اعمال ریاضی باید استفاده کنند! درمان برای این افراد متمرکز بر بهبود تفکر واگرا و افزایش خلاقیت خواهد بود.

۵) تفکر انتزاعی و مفهومی ضعیف :

از نشانه های تفکر انتزاعی ضعیف ، عدم درک یا ضعف در فهمیدن تفاوت ها و تشابهات است. این نشانه در بازیهای وانمودی کودک خود را نشان میدهد. بطور مثال کودک نمیتواند تصور کند که با دستش هم میتواند تفنگ بازی کند و ادای تفنگ را دربیاورد! یا نمیتواند شباهت یا تفاوت دو وسیله را با هم بیان کند یا این کار را بصورت محدود انجام میدهد. همچنین با دیدن عکس حیوانات یا تصاویر نمیتواند به جز چیزهایی که مشاهده میکند (تفکر عینی) چیز جدیدی اضافه نماید یا داستان آن را بگوید مگر این که آنرا قبلا شنیده باشد.

۶) ناتوانی در برنامه ریزی و سازماندهی هدفمند رفتار :

افرادی که در کارکردهای لوب فرونتال مشکل دارند در مشخص کردن اهداف ، فرمول بندی برنامه ها برای رسیدن به اهداف ، نگهداشتن برنامه ها در حافظه برای ارزیابی مجدد و اصلاح یا رد آنها و اجرای برنامه ها دچار مشکل هستند. مشاوره جهت بکار گرفتن حداکثر توانایی فرد در انجام فعالیت های روزمره زندگی و اجرای تمرینات هدفمند که توسط خود کودک هدایت و هدفمند میشود ، میتواند به این امر کمک کند.

۷) مهار رفتارهای تکانه ای :

یکی از کارکردهای لوب فرونتال مهار پاسخ به محرکهای نامرتبط محیطی و حفظ توجه است. به عبارت دیگر لوب فرونتال وظیفه دارد که از طریق توجه مهاری محرکهای محیطی را بی پاسخ بگذارد و بر وظیفه ای که فرد در دست دارد متمرکز بماند.

۸) کمبود رفتارهای هدفمند و خودجوش :

افرادی که در کارکردهای لوب فرونتال مشکل دارند بسیار به محرکهای محیطی وابسته هستند و در طرف مقابل رفتارهای هدفمند و خودجوش آنها محدود است. به عبارت دیگر آنها به هر عامل محرکی در محیط واکنش نشان میدهند اما نه به صورت معنی دار و هدفمند. بطور مثال وقتی وارد یک اتاق میشوند به جای برقراری ارتباط با حاضرین بلافاصله سراغ محرکهایی که در اتاق وجود دارد میروند. به عبارت دیگر این افراد وابسته به محرک هستند.

۹) یکپارچگی رفتارهای هدفمند و عاقبت سنجی رفتار :

این افراد از تاثیر رفتار خود بر دیگران آگاه نیستند و توانایی سنجیدن عاقبت رفتارهایشان را ندارند. آنها ممکن است گستاخ بنظر برسندو بیش از حد به دیگران نزدیک شوند. همچنین ممکن است در مورد یک چیز دانش درستی داشته باشند اما هنگام عمل کردن برعکس دانسته های خود عمل کنند. همچنین این افراد ممکن است در تخمین زدن دچار مشکل باشند، مثلا اگر از آنها پرسیده شود که چه تعداد کبریت در یک قوطی وجود دارد، ممکن است پاسخی را بدهند که بسیار با واقعیت فاصله دارد.

۱۰) تداوم رفتار انطباقی :

افرادی که در کارکردهای لوب فرونتال مشکل دارند با وجود این که میدانند استراتژی رفتاری آنها درست است، نمیتوانند آنرا حفظ کنند و از خط خارج میشوند. بطور مثال میدانند که برای موفقیت در امتحان باید یک فصل خاص از کتاب را بخوانند اما مرتبا این کار را رها میکنند. یا میدانند که برای حل یک مسئله خاص باید از روش خاصی استفاده کنند اما با این وجود راه حل را ادامه نمیدهند.

۱۱) تغییر انطباقی استراتژی رفتاری :

افرادی که در کارکردهای لوب فرونتال مشکل دارند ممکن است یک اشتباه را بارها و بارها تکرار کنند. به این علامت اصطلاحا درجا زدن گفته میشود. در این حالت فرد علیرغم گرفتن بازخوردهای منفی از محیط یا کارکرد خود، نمیتواند استراتژی رفتاری خود را عوض کند و اشتباهات را تکرار میکند. برای این افراد کشف همزمانی دو محرک با یکدیگر و سپس تغییر این توالی به نحوی که مجددا منجر به آزمون و خطا توسط فرد شود میتواند تمرین مناسبی باشد.

منبع:نظام الدینی






روانشناس کودک و نوجوان - اختلالات یادگیری- بیش فعالی- نقص توجه- بازی درمانی-مشاوره تحصیلی کودک و نوجوان - اضطراب و افسردگی -افزایش اعتماد به نفس -رشد هوش هیجانی- تربیت جنسی کودک و نوجوان-سو استفاده جنسی-بررسی مشکلات ارتباطی والدین-فرزند پروری موثر-برسی رشد کودکان پیش از دبستان-بازی های کودکان زیر 3 سال-رشد خلاقیت-پرخاشگری کودک نوجوان-مسائل بلوغ نوجوان - تحول رشد شناختی کودک نوجوان-تحول رشد اخلاقی کودک نوجوان-